Нийтлэлийн эхэнд монголчууд бид шинжлэх ухаандаа итгэж сураад дэлхийн хөгжилтэй хөл нийлэх шаардлагатайг хэлмээр байна. Энэ гараг дээрх бүхий л хөгжил, дэвшил тооцоо судалгаа, нарийн төлөвлөлтийн үндсэн дээр явагдаж, бодитой бөгөөд амжилттайгаар хэрэгжиж байна. Ялангуяа, уул уурхайн салбар хөгжлийн үндэс болж, технологийн дэвшлийн суурийг эндээс бий болгож байгаа билээ. Гагцхүү баялгийг ашиглаад зөв нөхөн сэргээж, байгалийн төрхөнд нь оруулах, хүн, амьтанд хор хөнөөлгүй үйл ажиллагааг хангах нь чухал ба үүнийг олон улс орон амжилттай хэрэгжүүлж, бидэнтэй зэрэгцээд амьдарч болж байгаа билээ.

Монгол Улс анх удаа ураныг дэлхий дээрх хамгийн  дэвшилтэт бөгөөд байгаль орчинд сөрөг нөлөө хамгийн багатайд тооцогдож буй технологи ашиглан олборлож эхлэх гэж байна. Тийм ч учраас МУИС, ШУА хамтран олон талын суурь судалгаануудыг хийжээ.

Тухайлбал, Дорноговь аймгийн Улаанбадрах сумын нутагт орших Зөөвч-Овоо ордын эргэн тойрны газрын доорх ус, хөрсний чанарт хэд хэдэн удаагийн судалгаа хийснээс гадна газар доор хүхрийн  хүчлийн сулруулсан уусмалаар уусган олборлох аргаар уран олборлосны дараа 170 метрийн гүн дэх орчин эргээд байгалийн төрхөндөө орох боломжтой эсэхийг хүртэл тооцоолон судалсан байна.

Энэхүү судалгааны үр дүнтэй танилцацгаая.

Юуны өмнө Монгол Улс байгалийн уран олборлож буюу шар нунтгийг гарган авч экспортолно. Өөр ямар нэгэн боловсруулалт хийж, цөмийн түлш үйлдвэрлэхгүй гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Цөмийн түлшний үйлдвэрлэл гэдэг тийм амар ч ажил биш. Цөмийн эрчим хүч гарган авах хүртэл нийт таван шат дамжлагатай бөгөөд дэлхий дээр Канад, Хятад, АНУ, Франц, Орос гэсэн таван улс л цөмийн түлш үйлдвэрлэж чаддаг. Тиймээс энэ бол биднээс хол асуудал.

Монгол Улс байгалийн уран гаргаж авах тул цацрагийн хувьд айх аюулгүй гэсэн үг. Яагаад гэвэл байгаль дээр байгаа цацраг идэвхт бодисыг тэр чигээр нь л олборлох учраас.

Ингээд байгаль орчны мониторингийн сэдэвтээ эргээд оръё.

2013 оноос хойш хийсэн 5 удаагийн судалгаагаар худгуудад өөрчлөлт бага гарсан.

Дорноговь аймгийн Улаанбадрах сумын Зөөвч-Овоо ордын газрын доорх усны чанарын мониторингийн судалгааны үр дүнг ШУА-ийн Газарзүй, геоэкологийн хүрээлэнгийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, доктор Б.Одсүрэн танилцуулсан. Тус академиас:

• Зөөвч-Овоо төслийн үйлдвэрлэлийн туршилт эхлэхээс өмнө буюу 2021 онд,
• Туршилт явагдсан 2023 онд,
• Туршилт дууссанаас хойш буюу 2024 онд тус тус усны чанарын судалгаа хийжээ. Ингэхдээ ураны лиценз бүхий талбайгаас 5.6-48 км хүртэлх зайд орших 2-12 метрийн гүнтэй, 18  худаг хамруулсны хоёр нь уурхайн талбайд байрлалтай байжээ.
• Мөн Зөөвч-Овоо төслийн үйлдвэрлэлийн туршилтын явцад гаргасан цооногуудаас сонгон 2021, 2023, 2024 гэсэн гурван онд адилхан цэгүүдээс давтан дээж авч харьцуулан судалсан байна. Цооногуудыг сонгохдоо 130-170 метрийн гүн дэх олборлолт явуулах давхарга, мөн түүнээс дээших болон доод уст давхаргаас доорх зурагт үзүүлсэнчлэн сонгож дээж аван шинжилжээ.

Ийнхүү мониторинг хийхэд олборлолт явуулах  ураны хүдэржилт бүхий давхаргаас дээд болон доод үеийн хэсэгт онцын өөрчлөлт ороогүй байна.

Хүнд элементүүдийн тухайд устай элсэн үед өөрчлөлт байхгүй буюу байгалийн тогтцоороо стандартаас өндөр байсан нь судалгаа шинжилгээ хийсэн гурван онд хэвээр байжээ. Олборлолтын дараа уран, хүнцэл, манган зэрэг элементүүд олборлолтын хэсэгт нэмэгдсэн бол 2024 онд эргээд буурсан байна. Харин энэ хэсэгт газрын ховор элементүүд 2021 онтой харьцуулахад нэмэгдэж орж ирсэн нь уусган олборлох процесстой холбоотой болохыг доктор Б.Одсүрэн нэмж хэллээ.

Малчдын худгуудын тухайд гурван оны судалгаагаа өмнө нь 2013, 2020 онд Засгийн газраас ажлын хэсэг байгуулан хийсэн томоохон судалгаатай мөн харьцуулсан байна. Ингэхэд ихэнх худаг өөрчлөлт багатай, зарим нэг худгийн хувьд эрдэсжилт, хатуулаг бага зэрэг нэмэгдсэн, буурсан үзүүлэлт ажиглагджээ. Энэ нь тухайн дээж авсан улиралтай холбоотой хэмээн үзсэн байна. Учир нь говийн худгууд сайран дээр байрладаг, маш бага гүнтэй тул амархан үерт автах, хур тунадасны усаар тэжээгддэг зэрэг онцлогтой тулд зарим үзүүлэлтүүд үүнээс шалтгаалан хэлбэлздэг ажээ.

Тухайн бүс нутгийн газар доорх ус байгалиасаа хүнд металлын агуулга стандартаас өндөр байдаг нь хурдас чулуулагтайгаа холбоотой ба судалгааны гурван онд хэлбэлзэл бараг гараагүй, өөрчлөлтгүй байжээ.

Говьд гадаргуугийн ус ховор ба тэндхийн ганц булагт 2009 оноос хойш хийсэн судлаачдын дүнг харьцуулж үзсэн байна. Булгийн хувьд өндөр эрдэсжилттэй, хатуулагтай, фтор, хүнцэл, фосфор өндөр илэрдэг, хагарал дээр байрладаг онцлогтой ажээ.

Ийнхүү судалгааны баг  ураны лиценз бүхий талбайгаас 5.6-48 км хүртэлх зайд орших 2-12 метрийн гүнтэй дээрх 18 худгаас 8 худгийг ашиглах боломжгүй  гэж үзсэн бол 6 худгийн усыг цэвэршүүлээд ашиглах боломжтой, 4 худгийн усыг унданд шууд ашиглаж болно гэж дүгнэсэн байна. Эдгээрээс уурхайн талбайтай ойрхон хэрнээ ашиглаж болох худаг байгаа бол хол хэрнээ ашиглаж болохгүй худаг ч байгааг доктор Б.Одсүрэн онцолсон.

Зөөвч-Овоо орд орчмын хөрс бохирдолгүй гэж дүгнэжээ

Зөөвч-Овоо орд орчмын хөрсний мониторингийн талаар ШУА-ийн Газарзүй, геоэкологийн хүрээлэнгийн Хөрсний лабораторийн эрхлэгч, доктор Х.Золжаргал танилцуулсан юм. Хөрсний химийн шинж чанарыг гурван оноор нь авч үзэхэд хөрс нь шүлтлэг шинж чанартай, карбонат багатай, ялзмагийн агууламж багатай, цахилгаан дамжуулах чанар багатай, кальци, магни, ионы хувьд өөрчлөлт багатай бөгөөд гурван оны дунджаар хөрсний хөдөлгөөнт фосфор, кали буурсан дүнтэй байсан.

Мөн хөрсний доройтлыг илэрхийлэх нэг элемент болох хөрсний давсжилтыг есөн үзүүлэлтээр тогтоож үзэхэд Монгол орны говийн цайвар бор хөрсний ерөнхий үзүүлэлтийн хэмжээнд байжээ.

Онцгой хортой хүнд металлын агууламж мөн стандартаас даваагүй гэв. Үүнд молибденээс бусад элемент зөвшөөрөгдөх хэмжээнд байжээ. Гэхдээ молибден нь үндэсний стандартын хүлцэх агууламжийг даваагүй байна.

Хөрсөнд байгаа хүнд металл нь хүний үйл ажиллагаа эсвэл байгалийн хүчин зүйлээс нөлөөлснийг харуулдаг бол гео хуримтлал нь цаашдаа бохирдол үүсгэх эрсдэлтэй эсэхийг илэрхийлдэг байна. Ингээд 61 дээжид шинжлэн дунджийг үзэхэд гео хуримтлалын индекс маш бага гарчээ.  Өөрөөр хэлбэл, цаашдаа бохирдол үүсгэх эрсдэл үүсээгүй байгааг илтгэж байгаа юм.

Тиймээс уран олборлох бүх үйл явц стандартын дагуу өндөр хяналт дор явагддаг бөгөөд байгаль орчинд хор нөлөө багатай болох нь үйлдвэрлэлийн туршилтын өмнө, туршилтын үед болон дараа хийсэн гурван оны нарийн шинжилгээ, судалгаа, мониторингийн үр дүнд нотлогдож байна.

Энэ бол ямар нэгэн таамгаар, хэн нэгэн хүний сэтгэл хөдлөлөөр хийсэн дүгнэлт биш, шинжлэх ухааны үндэслэл, тооцоо, лабораторийн нарийн шинжилгээнүүдийн дүнд танилцуулж байгаа үр дүн билээ. Нийтээрээ сошиал нөлөөнд автаж, дуртай хүний үгэнд итгэх биш, шинжлэх ухаанд итгэж, хэрсүү байх цаг болжээ.

Ц.Тамир, нийтлэлч, медиа аналист